भारतरत्न मोक्षगुंडम विश्वेश्वरयाय

भारतरत्न मोक्षगुंडम विश्वेश्वरयाय

भारतरत्न मोक्षगुंडम विश्वेश्वरयाय यांचा जन्म १५ सप्टेंबर १८६१ रोजी कर्नाटकातील चिकबल्लापूर तालुक्यातील मुद्देनहळ्ळी येथे झाला. हा दिन अभियंतादिन म्हणून भारतभर साजरा केला जातो. मोक्षगुंडम विश्वेश्वरय्या (एमव्ही) यांनी भारताच्या औद्योगीकरणाच्या मुहूर्तमेढीत अनेक यशस्वी प्रकल्प प्रस्थापित केले. त्यातीलच एक महत्त्वाचा म्हणजे कर्नाटकातील शिमोगा जिल्ह्यातील भद्रावती नदीकाठी भद्रावती येथे १९२१ मध्ये उभारलेला मोठा स्वयंपूर्ण पोलादाचा कारखाना (इंटिग्रेटेड स्टील प्लँट) होय.

इंटिग्रेटेड स्टील प्लँट म्हणजे काय?

खाणीतून काढलेल्या खनिजांपासून जसे आयर्न ओअर, शुद्ध केलेला दगडी कोळसा-कोक (कोकाकोला नव्हे!), डोलोमाइट इ.पासून धमनभट्टीतून (ब्लास्ट फर्नेस) लोखंड गाळणे व त्यापासून ऑक्सिजनद्वारे द्रवरूप पोलाद तयार करून रोलिंग करून व्यवहारोपयोगी सेक्शन्स, जसे बिम्स चॅनल्स, अँगल्स, फोर्जिंग्ज इ. तयार करणे. अशा कारखान्यातील द्रवरूप लोखंड गाळणाऱ्या भट्टीस धमनभट्टी असे म्हंटले जाते. धमनभट्टी ही पोलाद कारखान्याच्या केंद्रस्थानी असते.

१९१६ ते १९७० पर्यंतच्या काळात भद्रावतीच्या आसपास घनदाट जंगल होते, म्हणूनच की काय, सर एम.व्ही. यांनी लाकडी कोळशाचा वापर करून लहान भट्ट्यांमधून द्रवरूप गाळण्याचा व त्यातून पोलाद तयार करण्याचा स्वयंपूर्ण असा कारखाना उभारलेला होता. ते वर्ष होते १९२१. १९७० नंतर जंगलाचा ऱ्हास झाल्यामुळे विजेचा वापर करून लोखंड व पोलाद तयार करण्यात येत असे. काही वर्षांनंतर उपलब्ध असलेल्या विजेपैकी बरीचशी वीज इतरत्र वळविण्यात आली आणि कारखाना बंद पडण्याची व शंभरएक अनुभवी इंजिनीअर्स, धातुशास्त्रज्ञ (मेटॅलर्जिस्ट्स), तसेच तीनेक हजार कुशल कामगारांवर उपासमारीचे अरिष्ट येऊ पाहत होते. ते वर्ष होते १९९१.

विश्वेश्वरय्या आयर्न अँड स्टील लि. (व्हीआयएसएल) असे नाव असलेला कमालीचा नीटनेटका, स्वच्छ असा हा कारखाना १९९१-९२ पर्यंत कर्नाटक सरकारच्या मालकीचा होता. राज्य सरकारच्या विनंतीवरून, केंद्रीय पोलाद मंत्रालयाने आपल्या ताब्यात घेतला व पोलाद मंत्रालयाच्या अधिपत्याखाली असलेल्या ‘स्टील अॅथॉरिटी ऑफ इंडिया लि.’ (सेल) नवी दिल्ली या कंपनीला सुपूर्द केला.

पोलाद मंत्रालयाने ‘सेल’चे तत्कालीन चेअरमन शिवराज जैन यांनी व्हीआयएसएल पोलाद कारखान्याच्या नूतनीकरणाचा आदेश दिला. त्यांनी ही जबाबदारी मध्य प्रदेशमधील भल्यामोठ्या अशा भिलाई स्टील प्लँटचे (वार्षिक उत्पादन क्षमता ५३ लाख टन) मॅनेजिंग डायरेक्टर ई. आर. चंद्रशेखर यांच्यावर सोपवली. मी भिलाई येथील भल्यामोठ्या प्रोजेक्ट्स डीपार्टमेंटचा जनरल मॅनेजर असल्याने भिलाई येथील व्याप सांभाळून भद्रावती (अंतर सुमारे २००० किलोमीटर) येथील पोलाद कारखान्याच्या नूतनीकरणाची अतिरिक्त जबाबदारी माझ्यावर सोपविण्यात आली.

जबाबदारी स्वीकारली पण...
१९५९ ते ९२ या काळात अनेक प्रकल्प यशस्वीरीत्या पार पाडलेले असल्याने अनुभवाचा खजिना व दांडगा आत्मविश्वास सोबत घेऊन, एक विश्वासू इंजिनीअर व मी असे दोघे जण भद्रावती येथील कारखान्याचा अभ्यास करण्याच्या उद्देशाने पोहोचलो. सर्वप्रथम तेथील एक्झिक्युटिव्ह डायरेक्टर अमित माजूमदार (बंगाली गृहस्थ) यांचेकडून माहिती मिळवली व त्यांच्यासोबत कारखान्याची पाहणी- खरे तर अभ्यास केला.

संवेदनशील व्यक्तिमत्त्व असलेले अमित माजूमदार हे कारखान्याची दुरवस्था पाहून चिंतित असल्याचे, तसेच उपस्थित कामगारांच्या चेहऱ्यांवरील बेरोजगारीचे सावट, भेदरलेले चेहरे आमच्या पारखी नजरेतून सुटले नाहीत. आम्ही आल्याची बातमी कारखानाभर वाऱ्यासारखी पसरली.

आम्ही ३३ वर्षांचा एकाच पोलाद कारखान्यातील अनुभव पणास लावून या कारखान्याचा कायापालट करण्याचा विडाच उचलला. कारखान्यास द्रवरूप लोखंडाची नितांत गरज असल्याचे अभ्यासाअंती लक्षात आले. द्रवरूप लोखंड गाळण्याकरिता एका धमनभट्टीची आवश्यकता असते, म्हणून सुमारे १९० फूट उंची असलेली एक धमनभट्टी उभारावी लागेल, असा विचार केला.

नंतरच्या भेटीत सोबत सर्व्हेअर, सेल कंपनीतील चीफ डिझायनर व काही अनुभवी इंजिनीअर्स सोबत घेऊन कारखान्यात धमनभट्टी उभारण्याची जागा नमूद केली.

झारखंडची राजधानी रांची येथे ‘सेल’च्या हॉलमध्ये माझ्या नेतृत्वाखाली चीफ डिझायनर पी. पी. श्रीवास्तव व संबंधित इंजिनीअर्स, टेक्निशियन्ससोबत सखोल चर्चा करून प्रतिदिन ६०० टन द्रवरूप लोखंड गाळण्याची क्षमता असलेली एक धमनभट्टी व भविष्यात लागणाऱ्या दुसऱ्या भट्टीकरिता पुरेशी अशी जागा राखीव ठेवून ले-आऊट तयार करण्याचा पक्का निर्णय घेण्यात आला. भिलाईहून बरीचशी मशिनरी भद्रावती येथे पाठवण्यात येईल, अशी मी ग्वाही दिली व त्यानुसार ‘डिटेल्स प्रोजेक्ट रिपोर्ट’, तसेच प्रत्यक्ष उभारणीसाठी लागणारे सखोल नकाशे लवकरात लवकर तयार करावेत, असा निर्णय घेण्यात आला. सर्वच डिझायनर्सनी आपापली कामे चोखरीत्या पार पाडली. सर्वप्रथम धमनभट्टीच्या भल्यामोठ्या व भक्कम अशा काँक्रीट फाऊंडेशनचे सखोल नकाशे तयार करण्यात आले.

कुठल्याही विदेशी डिझायनर्स, तंत्रज्ञांच्या मदतीशिवाय आम्हास धमनभट्टी उभारायची होती. खऱ्या अर्थाने ‘मेक इन इंडिया’.

फाऊंडेशनच्या नकाशानुसार विधिवत पायाभरणीस सुरुवात केली. भट्टीच्या पायामध्ये सर्व उपस्थित इंजिनीअर्स, कामगारांच्या ‘व्हॉटमन’ पेपरवर घेतलेल्या सह्यांसकट एक स्टेनलेस स्टीलचे नळकांडे पुरण्यात आले.

बेंगळुरू ते भद्रावती हा २५० किलोमीटर लांबीचा लोहमार्ग मीटर गेजचा होता. ‘सेल’चे बहुतेक पोलाद कारखाने पूर्वोत्तर भागात असल्याने तेथून धमनभट्टीला लागणारे लोखंडाचे खनीज, शुद्ध केलेला कोक, डोलोमाइट भद्रावतीपर्यंत पोहोचविणे अशक्यप्राय होते. त्याकरिता वरील लोहमार्ग भद्रावती येथील धमनभट्टीचे काम पूर्ण होईपर्यंत रेल्वेच्या अधिकाऱ्यांनी ब्रॉड गेजमध्ये रूपांतर केले. त्याबद्दल ते अभिनंदनास पात्र आहेत.

अशी उभारली धमनभट्टी

कारखान्याची नाजूक आर्थिक परिस्थिती लक्षात ठेवून कमीत कमी खर्चात भट्टी उभारावी लागेल ही बाब मी आमच्या सर्व ग्रुप लीडर्सना सुरुवातीलाच पटवून दिली. बरीचशी बचत माझ्या निर्णयावर अवलंबून होती. भिलाईहून भलेमोठे व्हॉल्व्ह, पंप, पाइप्स अशा एक ना अनेक मशिनरीज भद्रावतीस पाठविण्यात आल्या. ‘सेल’मधील इंजिनीअर्सनी नकाशे तयार केले. भट्टी उभारण्याच्या बाजूलाच काही हजार टन फेब्रिकेशन केल्यामुळे सेंट्रल, स्टेट एक्साइज, व्हॅट इ. करबचत तर झालीच, तसेच वाहतुकीचा खर्च वाचला, शिवाय उभारणीचा काँट्रॅक्ट एचएससीएल नावाच्या केंद्र सरकारच्या कंपनीला ना फायदा ना तोटा या तत्त्वावर देण्यात आला. सुपरव्हिजनचा खर्च शून्य.

सर्वांनी खूप मेहनत करून गुंतागुंतीचा प्रकल्प पूर्ण केला. सर्व चाचण्या आंतरराष्ट्रीय प्रमाणानुसार (सोव्हिएट राष्ट्रसंघ) करून प्रमाणपत्रे स्थानिक इंजिनीअर्सना सुपूर्द केली. भट्टी हाताळण्यासाठी धातुशास्त्रज्ञ पाठविण्यात आले.

धमनभट्टी १५ सप्टेंबर १९९४ रोजी अभियंतादिनाचे औचित्य साधून अमित माजूमदार यांच्या अध्यक्षतेखाली एका छोटेखानी समारंभाद्वारे (कोणत्याही पुढाऱ्यास निमंत्रण न देता) ‘भारतरत्न मोक्षगुंडम विश्वेश्वरय्या’ यांना पर्यायाने देशास अर्पण केली.

इंजिनीअर्स व कामगारांवर येणारे अरिष्ट कायमचे टळले हेच आमचे समाधान. अल्प खर्चात प्रकल्प पूर्ण झाला म्हणजे दुधात साखर. बावीस वर्षांपूर्वी ‘मेक इन इंडिया’ ध्यानात ठेवून कुठल्याही विदेशी तंत्रज्ञांची मदत न घेता प्रकल्प पूर्ण केला आणि कारखान्यास जीवदान मिळाले!

खरे तर स्वतंत्र भारताच्या अर्थव्यवस्थेमध्ये आमचा हा ‘खारीचा का असेना, पण वाटा’ आहे आणि त्याची नोंद आम्हा सर्वांच्या अंतःकरणात आहे व कायम राहील.

येथील गेस्ट हाऊसजवळील भल्यामोठ्या बगिचात बाजूला भारतरत्न मोक्षगुंडम यांचे १९२१ मधील ऑफिस, टेबल, खुर्च्या, पेन्स इ. मोठ्या श्रद्धेने जतन केले आहेत.

विशेष म्हणजे, सर विश्वेश्वरय्या हे खासगी लिखाणाकरिती स्वकर्चाने खरेदी केलेला पेन व सरकारी कामाकरिता सरकारी खर्चाने विकत घेतलेला पेन वापरत असत.